Pechvogels: alle vogels hebben een aangeboren klok maar soms loopt die achter

AMSTELVEEN Ooit waren mijn kinderen klein en las ik ze voor. De jongste was dol op een boekje dat ‘Pecheend’ heette. Het ging over een eend die de verkeerde kant op vloog en in plaats van in het Zuiden op de Noordpool belandde, een echte pechvogel dus. Wie schetst mijn verbazing toen ik er achter kwam dat er vogels zijn die dat daadwerkelijk overkomt. Zo werd er in februari 2019 een roerdomp in het natte, koude en donkere IJsland gespot. Op de foto maakte deze pechvogel een ietwat ontdane indruk (nog versterkt door het petje van sneeuw dat op haar hoofd lag).

Dat de overgrote meerderheid van die beesten zonder kaarten, vervoer, satellieten en smartphones toch nog haar plek van bestemming bereikt, is op zijn zachtst gezegd wonderbaarlijk. In een recente publicatie over dwaalgedrag van vogels (Lees & Gilroy 2021. Vagrancy in birds) las ik hoe vogels een scala aan manieren gebruiken om zich te oriënteren en te navigeren (en hoe het ook mis kan gaan). Net als mensen hebben vogels een aangeboren, interne klok. Dat is handig, want dan weet je hoe lang je moet doorvliegen voordat je bij je broed- of je overwinteringsgebied bent. Als je klokje onverhoopt achter loopt en je bent op weg naar het Oosten, dan kan het gebeuren dat je in Rusland uitkomt in plaats van in Polen, iets wat je ook als mens niet moet willen. De meeste vogels trekken overigens van Noord naar Zuid en omgekeerd.

Verder zien vogels het aardmagnetisch veld en kunnen zo bepalen waar het Noorden is. Uit een experiment met spreeuwen die in hun trekperiode op het vliegtuig naar Zwitserland werden gezet, bleek dat volwassen vogels in staat waren om zich na verplaatsing opnieuw te oriënteren, maar juveniele vogels niet. Wel vertrokken die in de richting die ze hadden genomen als ze niet verplaatst waren (wetenschap is niet altijd leuk).Er komt dus iets meer bij kijken en dat ‘meer’ moet geleerd worden.

Vogels navigeren aan de hand van de sterren, de zon en het gepolariseerde licht. Die eerste twee zijn evident, al moeten kleine vogeltjes wel leren wat de stand van de zon of de sterren betekent om later de goede kant op te kunnen vliegen. Het gepolariseerde licht hebben ze nodig als overdag de zon niet zichtbaar is. U kunt dat licht ook zien, als u uw hoofd naar de zijkant beweegt terwijl u naar een wit computerscherm (of de lucht) kijkt. U ziet dan een artist’s impression van de Oekraïense vlag; een kruis met een gele en een blauwe bundel, waarvan de eerste in de richting van de zon wijst (maar natuurlijk niet op je scherm). En ondertussen lezen de oudervogels bij het vallen van de nacht hun kroost de hemel voor. Niets dierlijks is ons vreemd!

Tekst: Aleid Offerhaus, natuurgids IVN, foto: Peter Paul Boermans