Boomschuim en IJsbaard

AMSTELVEEN Regelmatig vertelt een IVN-natuurgids in deze rubriek in het Amstelveens Nieuwsblad over de natuur. Dit keer gaat Henk Breij in op de twee natuurverschijnselen Boomschuim en IJsbaard die soms met elkaar in verband worden gebracht, maar niets met elkaar te maken hebben.

Als je de kop van dit artikel zo leest, zou je kunnen denken dat het om twee sprookjesachtige hoofdpersonen gaat uit een recent ontdekt boek van Tolkien. Het gaat hier echter om twee natuurfenomenen die wel met elkaar in verband worden gebracht, maar helemaal niets met elkaar van doen hebben. Boomschuim (foto) is een verschijnsel dat zich voordoet bij temperaturen boven het vriespunt, terwijl ijsbaard of ijshaar juist optreedt bij temperaturen die enkele graden beneden het vriespunt liggen.

BOOMSCHUIM Eerst maar eens het boomschuim onder de loep nemen. Dit verschijnsel treedt vaak op als er na een vorstperiode dooi intreedt gevolgd door regen. Het regenwater gutst dan van de boomstammen en neemt op zijn weg omlaag allerlei stoffen mee die in de boom aanwezig zijn. Een van die stoffen is een zeepachtige verbinding die oplost in het regenwater en al stromend van de stam zeepbelletjes produceert dat zich onderaan de stam manifesteert als boomschuim.

De zeepachtige stof is een eiwit met de naam Saponine. De boom produceert dat goedje omdat er door de lage temperaturen kieren en spleten in de schors zijn ontstaan. Om aantasting door insecten en schimmelsporen te voorkomen produceert de boom dit eiwit, dat een voor insecten onaangename bittere smaak heeft. Naaldbomen doen iets soortgelijks, maar dan met hars.

Boomschuim is lang niet bij alle bomen te zien, het is eerder uitzondering dan regel. Vooral bij eiken en beuken treedt het verschijnsel op. Op een regenachtige zondag ging ik met mijn vrouw Jenny het bos in na een vorstperiode. Al snel zagen we de eerste bomen met wit schuim op hun stam. In de stromende regen maakten we wat foto's en schoten we enkele stukjes film. Toen ik enkele uren later met mijn statief nog eens het bos in ging om betere opnamen te maken was het al een uur droog. Al het boomschuim was verdwenen. Dus als je boomschuim wilt zien, wacht dan niet tot het droog is, maar ga erop uit.

IJSHAAR IJshaar treedt alleen op als het behoorlijk vriest. Een graad op vijf onder nul moet het wel zijn. Het is te zien op dode takken en stammen en openbaart zich als een soort engelenhaar. Het ontstaat doordat in het hout aanwezige schimmels, waaronder het rozeblauwig waskorstje, vocht uitscheiden dat door de lage temperaturen meteen bevriest en in een soort ijshaartje verandert. Bovendien moet de luchtvochtigheid ook nog behoorlijk hoog zijn, omdat anders het vocht verdampt voordat het kan bevriezen. Juist door deze zeldzame combinatie van omstandigheden is ijshaar een weinig voorkomend fenomeen, dat hoog op mijn verlanglijstje staat.

Met de almaar zachter worden winters vraag ik me af of ik het ooit te zien zal krijgen, hoewel: volgende week gaan we een weekje naar Zwitserland en wie weet…

Bovenstaand filmpje is ook te bekijken op Youtube > Boomschuim in het Amsterdamse Bos.

Henk Breij